از خاک کاخک خراسان تا خاکریز مقاومت لبنان
بسم الله الرحمن الرحیم
از خاک کاخک خراسان تا خاکریز مقاومت لبنان
(بررسی شجره الانساب سید الشهدای مقاومت، سید حسن نصرالله)
مقدمه:
از دامنه‌های کوهستانی گناباد و خاک آرمیده‌ی کاخک خراسان، که قرن‌ها مأمن اولیاء و علمای مهاجر از دیار حجاز، جبل عامل و عراق بوده است، تا خط مقدم نبرد با ظلم و اشغال‌گری در خاکریزهای مقاومت لبنان، خطی ناپیدا ولی پیوسته از ایمان، خون و ریشه جاری است. تاریخ این خط، تنها روایت جغرافیا و خاک نیست، بلکه داستان نسب و میراثی است که در شجره‌الانساب به روشنی ثبت شده است؛ نسبی که از سلاله ی سید محمد عابد (ع) – امامزاده ی جلیل‌القدر کاخک – آغاز می‌شود و در گذر روزگار، شاخه‌ای از آن به سیدالشهدای مقاومت، سید حسن نصرالله، می‌رسد.
این پیوند، که از متن هویت علوی و فرهنگ هجرت و جهاد شکل گرفته، نه تنها حلقه ی وصل دو نقطه ی جغرافیایی است، بلکه نمودی از امتداد یک عهد تاریخی–دینی محسوب می‌شود: عهد پاسداری از کرامت انسان و ایستادگی در برابر سلطه. بررسی این شجره، بر بستر تحولات اجتماعی و مذهبی دو منطقه، دروازه‌ای است برای فهم عمیق‌تر نسبت ریشه‌های خانوادگی و ایدئولوژیک رهبران معاصر مقاومت با بطن تاریخ شیعه و سرزمین‌های مقدس ایران و لبنان.
پرده اول: تبار مقاوم: از کاخک گناباد تا ضاحیه بیروت
قرون بیستم و بیست و یکم میلادی، شاهد بروز و ظهور نسلی مقاوم و متعهد بوده اند که در دروازه های بیت المقدس، از بیروت تا جبل عامل، و از ضاحیه تا بنت جبیل، به دفاع از آرمان های اسلامی و حمایت از مظلومین پرداخته اند و صحنه هایی بدیع و افتخارآمیز در تأسی از نهضت عاشورا خلق نموده و با تقدیم شهدای خود از سرباز تا فرمانده، عهد خود را با خداوند، پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت (ع) به درستی ادا نمودند و مصداق آیه 23 از سوره مبارکه احزاب شدند:« مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً : در میان مؤمنان مردانى هستند که بر سر عهدى که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند; بعضى پیمان خود را به آخر بردند(و در راه او شربت شهادت نوشیدند)، و بعضى دیگر در انتظارند; و هیچ گونه تغییرى در پیمان خود ندادند. »
در این میان سید عزیز مقاومت و مرد محبوب جهان اسلام، جناب « سید حسن نصرالله » از مفاخر بزرگ تشیع، اسلام و حتی انسانیت بودند که آزادگی، اخلاقمداری، دفاع از مظلومین و ولایتمداری را به حد اعلا جلوه دادند و ستاره ای درخشان بر تاریخ پر افتخار آسمان تشیع گردیدند و با شهادت خود، عهد خود را با خداوند متعال، تکمیل نمودند.
حیات سید عزیز شهید مقاومت اسلامی، « سید حسن نصرالله » منشاء برکت بود و شهادت ایشان نیز منشاء برکات متعددی برای جوامع اسلامی و شیعی بوده و ان شا الله خون این سید عزیز، شجره طیبه امت اسلامی را بارورتر خواهد نمود.
اما پس از شهادت ایشان، بسیاری از ناگفته های حیات ایشان و نیز خانواده و تبار گرامی این سید عظیم الشأن مورد بررسی و انتشار قرار گرفت که برخی از آن ها، در رسانه ها مورد توجه واقع شد و برخی دیگر نیز در انبوه اخبار و گزارش های ارایه شده در رسانه های مکتوب و شبکه های اجتماعی، کمتر مورد بررسی قرار گرفت که یکی از این موارد، « شجرة الانساب » سید الشهدای مقاومت اسلامی می باشد.
در خصوص « شجرة الانساب » ایشان، در منابع مکتوب و رسانه های تصویری، از جمله « دانشنامه بقاع و اماکن متبرکه » چنین بیان شده است:(1)
« علّامه شهید سید حسن نصرالله (ره) بن سیدعبدالکریم بن یوسف بن خلیل معروف به نصرالله بن طالب بن محمود بن حسین بن حسن بن ابراهیم بن نصرالله بن حسین بن علی بن اسماعیل بن احمد بن ابراهیم بن نصرالله بن ناصرالدین بن یونس بن جمیل بن علم الدین بن سید طمعه الثانی بن طعمة کمال الدین بن احمد بن محمد بن ابی الفائز محمد بن ابی الحسن علی بن احمد بن محمد بن محمد بن ابی جعفر بن محمد بن ابی الفائز محمد بن ابی جعفر محمد بن علی الغریق بن محمد خیر العمال بن علی المجدور بن احمد بن محمد الحائری بن ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن امام کاظم(ع). »(1)
همچنین در ویژه نامه های مکتوب و تصویری که به مناسبت شهادت ایشان از طریق رسانه های مختلف منتشر شد، نسب ایشان به « محمد الحائری بن ابراهیم المجاب (ع) » رسانده شد که با توجه به این که به صورت قطعی « ابراهیم المجاب (ع) » فرزند « امامزاده سید محمد العابد (ع) بن امام موسی الکاظم (ع) » می باشند، مجدداً تاکید دیگری بر انتساب شجره نامه سید حسن نصرالله (ره) عزیز شهید به « امامزاده سید محمد العابد (ع) » می باشد که تصاویر، لینک ها و ویدئوهای مربوط به این مساله،از لینک زیر قابل مشاهده می باشد:(1)
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/717
شجره نامه « آل نصرالله » که به لحاظ ژنتیکی نیز از نظر ارتباط با سایر فرزندان امامزاده « ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » تطبیق یافته است.
https://fgc8712.com/2021/03/27/%D9%86%D8%AA%D9%8A%D8%AC%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D8%A9-%D8%A2%D9%84-%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-y700/
بدین وسیله مشخص می شود که طبق منابع مختلف و منطبق بر شجره نامه خاندان ایشان، نسب سید عزیز مقاومت اسلامی، به « ابراهیم المجاب (ع) » و از طریق ایشان به « امامزاده محمد العابد (ع) » فرزند امام موسی الکاظم (ع) رسیده و ایشان از سادات موسوی هستند.(1)
پرده دوم: از سجاده تا سلاح
همان گونه که در پرده اول ذکر شد، انتساب سید الشهدای مقاومت جناب سید حسن نصرالله (ره) به « امامزاده سید محمد العابد (ع) » به طرق مختلف، اثبات می شود.(1) فلذا حضرت « سید محمد العابد (ع) » بن « امام موسی الکاظم (ع) » نقش کلیدی در شجره نامه ایشان ایفا می نمایند و جد بزرگ ایشان به شمار می روند.(1) در مورد « امامزاده محمد عابد (ع) » در منابع تاریخی، چنین آمده است:
طبق منابع تاریخی، کتب انساب و رجال، محمد عابد، احمد و حمزة بن موسی (علیه‌السّلام)، فرزندان امام موسی کاظم (ع) از یک مادر، به نام ام احمد می‌باشند.(2) در حالی که مادر « امام رضا (ع) » حضرت « نجمه خاتون (تکتم) » بوده اند.(2) از بررسی برخی متون به‌جای مانده، مشخص می‌گردد که سید محمد عابد (علیه‌السّلام)، پنهانی به کتابت قرآن، مشغول بود و از همین روش، بندگان زیادی را آزاد کرد و به سبب عبادت بسیار، به محمد عابد شهرت یافت.(2)
شیخ مفید از هاشمیه، کنیز رقیه، دختر امام کاظم (علیه‌السّلام)، درباره وی چنین نقل می‌کند: محمد بن موسی (علیه‌السّلام)، همواره با وضو بود و بسیار نماز می‌خواند، او شب‌ها، مشغول نماز بود و چون از نماز، فارغ می‌شد، لحظاتی استراحت می‌کرد و دوباره برمی‌خاست و مشغول نماز می‌شد و سپس اندک زمانی استراحت می‌کرد، او تا صبح، این کار را تکرار می‌نمود، هیچ‌گاه او را ندیدم، مگر این کلام خداوند را به یاد می‌آوردم: « کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ؛ آنها کمی از شب را می‌خوابیدند. »(2)
در مورد شهادت و محل دفن امامزاده « سید محمد العابد (ع) » اقوال مختلفی وجود دارند که بخش زیادی از آن ها از منابع تاریخی و روایی متاخر اقتباس شده اند. آن چه مسلم است، امامزاده « محمد عابد بن موسی الکاظم (ع) » پس از شهادت برادر بزرگوارشان امام علی بن موسی الرضا (ع) در توس (مشهدالرضا (ع) فعلی)، به همراه سایر برادران بزرگوارشان و سایر شیعیان و علویان جان بر کف، به مقابله با سپاه بنی عباس (ع) پرداخته، و در این راه به فیض شهادت نایل آمدند. (4،2) گرچه در مورد اصل شهادت ایشان، اختلاف کمی بین مورخان و علماء وجود دارد، لیکن در خصوص محل شهادت و دفن ایشان، اقوال مختلفی وجود دارد (4،2) که برخی از آن ها قوی تر، و برخی ضعیف ترند. به نحوی که در مناطق مختلف سرزمین های اسلامی، بقعه هایی به « امامزاده محمد العابد (ع) » بن امام موسی الکاظم (ع) نسبت داده شده اند که سه شهر « کاخک گناباد »، « شیراز » و « مشهد میقان اراک »، از شهرت بیشتری برخوردارند.(5،4،2) در این بخش ابتدا به بررسی منابع مکتوب موجود پرداخته و در انتها نیز با بررسی ابعاد مختلف تاریخی، جغرافیایی، ژئوپلتیک و نظامی، قوت و ضعف هریک از این اقوال را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
پرده سوم: ژرفای مقاومت: کند و کاو در دل تاریخ
بررسی منابع مکتوب در خصوص بقعه متبرکه منسوب به امامزاده محمد عابد (ع) در کاخک گناباد
در دانشنامه « بقاع و اماکن متبرکه »، بقعه امامزاده « سلطان سید محمد عابد (ع) » واقع شده در « کاخک گناباد »، به عنوان محتمل ترین محل دفن این امامزاده جلیل القدر ذکر شده، و چنین آمده است:(5)
« در شهرهای مختلف کشور مثل میقان و شیراز و گناباد و ... بقاعى به محمد عابد منسوب است که همه به فرزند بلافصل امام موسى (ع) انتساب می دهند که به احتمال قوی مزار در کاخک گناباد از آن محمد عابد بن امام کاظم (ع) می باشد. ظاهراً این بنا توسّط امیر عبداللَّه قومتى در اواخر دورة سلجوقى بر روى یک سکو ساخته شده و در دوره هاى تیمورى و صفوى، مورد تعمیر قرار گرفته است. »(5)
همچنین در کتاب « بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان » صفحات 60 الی 62 اثر « آیت الله محمد حسین آیتی » چنین ذکر شده است: « ... نوبت دیگر باز در دامنه کوه فروتق دو گروه با یکدیگر تلاقی کرده و کارزار نمودند. چنانکه شاهزادگان با اصحاب همی رفتند و طی مسافت کردند، جوانی را دیدند که اثر سعادت بر سیمای او ظاهر بود؛ زید بن موسی از او پرسید که آیا در این نزدیکی جایی باشد که چند گاهی در آنجا توان زیست و از شر دشمن ایمن بود. آن جوان سعادتمند به عرض رسانید که در این نزدیکی به استحکام کوهپایه ی کاشمر جایی نباشد. چون لشکر هر چند فراوان باشد بر آن کوه دست نیابند و از ثمرات و فواکه نیز انبوه است که به سهولت می توان ذخیره داشت و آب و علف از برای دواب و مراکب نیز فراوان دارد.پس به دلالت آمدند به جانب جبال فروتق متوجه گردیدند و در آن کوه محصّن شدند. سپاه عباسی چون در رسیدند ایشان را محاصره داشته و تیر باران می کردند. عاقبت شاهزادگان چاره‌ای ندیده، از کوه به پایین فرود آمده، دل بر محاربه نهادند. جنگ به شدت در پیوست و از آنچه اصحاب و همراهان بودند، برخی کشته و برخی مجروح و به خون آغشته بر زمین افتادند. شاهزادگان دست به قبضه شمشیر برده، سواران سپاه را از خود دور می داشتند تا آنکه بر عقبه‌ای که ما بین کاخک و دشت بیاض واقع است، بالا رفتند. محمد بن موسی خون در بدنش بجوش آمده، شمشیر بر میان سپاه آل عباس گذاشت و اعلای عقبه را عرصه میدان کارزار و جولانگاه قرار داد تا این که زخم بسیار و جراحت بیشمار بر بدنش وارد آمد و با وجود این حال همچنان تیغ می زد و می کوشید و رعد آسا می خروشید تا از دست ساقی اجل شربت شهادت نوشید و از دست خیاط قضا خلعت سعادت پوشید و در آنجا که مدفن شریفش واقع بر زمین افتاد ... این بود آنچه مورخ ساعی علی بن یاسر حسامی در تاریخ خود بنگاشته و بتاریخ قهستان تالیف ابوالمحامد رویختی قهستانی مستند داشته ... »(4)
لازم به ذکر است که « ابوالمحامد رویختی/رویخی/روبختی قهستانی » مورخ قرن چهارم و پنجم هجری و معاصر دوره غزنویان بوده است و کتابی در تاریخ قهستان داشته است (6) که اصل کتاب مذکور امروزه در دسترس نیست، لیکن « علی بن یاسر حسامی واعظ » مورخ و شاعر قرون نهم و دهم هجری،(7) بسیاری از مطالب تاریخی کتاب خود « تاریخ حسامی » را از کتاب « تاریخ قهستان » ابوالمحامد رویختی قهستانی اقتباس نموده و مطالب ذکر شده در شهادت امامزاده « محمد بن موسی الکاظم (ع) » در کاخک گناباد نیز از آن جمله است.(4)
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/1751
بخش هایی از کتاب « بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان » اثر« آیت الله محمد حسین آیتی » که به ذکر نحوه شهادت امامزادگان « محمد بن موسی الکاظم (ع) » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » در جدال با سپاه « بنی عباس » می پردازد و به شهادت ایشان به ترتیب در کاخک و دشت بیاض اشاره می نماید. (این مطالب از قول کتاب « تاریخ حسامی » به تألیف « علی بن یاسر حسامی واعظ » مورخ و شاعر قرون نهم و دهم هجری، و به واسطه آن از قول کتاب « تاریخ قهستان » تألیف « ابوالمحامد رویختی قهستانی » مورخ قرون چهارم و پنجم هجری نقل شده است.)(4)
بررسی منابع مکتوب در خصوص بقعه متبرکه منسوب به امامزاده محمد عابد (ع) در مشهد میقان اراک
شواهد مستند و مکتوب در خصوص انتساب بقعه « مشهد میقان اراک » به امامزاده « محمد بن موسی الکاظم (ع) » چندان قوی نیست و برخی از مورخین نیز این بقعه را متعلق به « محمد بن احمد بن هارون بن موسی الکاظم (ع) »، یکی از نوادگان امام موسی الکاظم (ع) می دانند، لیکن اسناد تاریخی بقعه مذکور را به احتمال قوی به یکی دیگر از امامزادگان جلیل القدر از نسل امام سجاد (ع) منتسب می کنند و ایشان را « سیّد محمّد بن عبدالله بن حسین بن حسن الأفطس بن على الأصغر بن امام سجاد (ع) » معرفی می نمایند. مطالب ذکر شده در دانشنامه « بقاع و اماکن متبرکه » نیز موید همین موضوع است:(8)
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/1796
بررسی منابع مکتوب در خصوص بقعه متبرکه منسوب به امامزاده محمد عابد (ع) در شیراز
یکی دیگر از بقاع متبرکه دیگری که به امامزاده محمد عابد (ع) نسبت داده شده است، بقعه ای در شیراز می باشد. اسناد مکتوب متقدم در خصوص این بقعه متبرکه وجود ندارد،(9) لیکن در تعدادی از منابع متاخر که همگی به دوره پس از قرن هفتم و اکثراً به پس از قرن دهم هجری تعلق دارند، مطالب زیر ذکر شده است: (10،9) « يكي ديگر از برادران امام رضا (ع) به نام احمد بن موسي چون از حيله مأمون آگاه شد همراه سه هزار تن و به روايتي دوازده هزار از بغداد قيام كرد. كارگزار مأمون در شيراز به نام « قتلغ خان » به امر خليفه با او به مقابله برخاست و پس از كشمكش هايي هم او و هم برادرش « محمد عابد » و يارانشان را به شهادت رسانيد. »(10) (زندگینامه سیاسی هشتمین امام (ع) به تألیف سید جعفرمرتضی حسینی عاملی)
به شکل مشابهی در بحارالانوار تالیف « علامه محمدباقر مجلسی (ره) » در قرن یازدهم هجری نیز ذکر شده است که کارگزار مأمون به نام « قتلغ خان » در مقابل سپاه « احمد بن موسی الکاظم (ع) » و بستگانش ایستاد و ایشان را به شهادت رساند. (11)
اشاره به شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » و همراهان شان در درگیری با سپاه کارگزار مأمون در شیراز موسوم به « قتلغ خان » در کتاب بحارالانوار تالیف علامه محمد باقر مجلسی (ره)(11)
اشاره به شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » و برادر ایشان « محمد بن موسی الکاظم (ع) » ملقب به « محمد عابد (ع) » در درگیری با سپاه کارگزار مأمون در شیراز موسوم به « قتلغ خان » در کتاب (زندگینامه سیاسی هشتمین امام (ع) به تألیف سید جعفرمرتضی حسینی عاملی)(10)
اما مطالب فوق، به لحاظ تاریخی صحیح به نظر نمی رسد. چرا که « قتلغ » یک اسم « ترکی – مغولی » به معنای « فرخنده » و « مبارک » است(13) و در دوران شهادت امام رضا (ع) در عصر مأمون که مصادف با سال 203 هجری قمری است، هنوز امرای ترک در ایران قدرت نیافته بودند و اکثر این امرا از دوره غزنویان به بعد (حدود 150 سال پس از وقایع عصر مأمون) قدرت یافتند! در واقع اصلاً چنین حاکمی با چنین اسمی (قتلغ خان) در آن دوره، نه در شیراز و نه در هیچ کجای دیگر، حکومتی در دست نداشت!(15،14،13،12) در جدول زیر، کل امرایی که به نام « قتلغ خان » تا کنون به فرمانروایی رسیده اند، لیست شده اند:(15،14،13،12)
جدول اسامی امرای فارس (شیراز) از صدر اسلام تا دوره آق قویونلوها. همانگونه که ملاحظه می گردد، از زمان حکومت « مأمون » خلیفه عباسی تا زمان آغاز غیبت امام زمان (عج)، هیچ حاکمی به نام « قتلغ خان » حاکم فارس (شیراز) وجود نداشته است (رنگ سبز) و تنها از دوره « سلغریان » که حدود 400 سال بعد از آن تاریخ است، حاکمانی به نام « قتلغ خان »، حکومت فارس را به دست گرفته اند (رنگ آبی). بنابراین عملاً گزارش هایی که عمدتاً در منابع قرن دهم هجری به بعد ذکر شده و به نبرد « قتلغ خان » حاکم شیراز با « احمد بن موسی (ع) » و « محمد بن موسی (ع) » برادران امام رضا (ع) و شهادت ایشان به دست « قتلغ خان » اشاره می نمایند، فاقد پشتوانه تاریخی و فاقد اعتبار هستند.(15،14،13،12)
همان گونه که ملاحظه می فرمایید، تا ابتدای قرن هفتم هجری، اصولاً هیچ حاکمی با نام « قتلغ خان » در هیچ یک از سرزمین های اسلامی، حاکم نبوده است.(15،14،13،12) فلذا حداقل 400 سال بین وقایع مربوط به شهادت امام رضا (ع) و برادران ایشان، با ظهور و بروز افرادی با نام « قتلغ خان » در کرمان، شیراز و سایر مناطق، فاصله وجود دارد (15،14،13،12) و به همین دلیل، گزاره های بیان شده در کتب فوق در خصوص شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » و « محمد بن موسی الکاظم (ع) » به دست « قتلغ خان »، نامعتبر می باشند.
از سوی دیگر سید جلیل القدر و نسابه بزرگ « الشریف ابوجعفر محمد الموسوی الهارونی النسابه النیشابوری » که خود یکی از سادات موسوی مشهور و عالم بزرگ عصر خود و مرجع استناد سایر نسب شناسان بود، در کتاب مشهور خود « لب الانساب » یا « نهایه الاعقاب و الانساب »، گزارش فوق را رد می نماید و محل شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » را در منطقه ای کوهستانی در نزدیکی اسفراین ذکر می کند:(16) «احمد در دارالسلام بغداد ساکن بود، و چون جریان وحشت‌زای شهادت برادرش علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) را شنید، بسیار غمگین شد و سخت بگریست، و از بغداد به خونخواهی برادر برآمد، در حالی که سه هزار نفر از فرزندان ائمه ی طاهرین علیهم‌السلام همراه او بودند و همه قصد داشتند با مأمون پیکار کنند. و چون به قم رسیدند، حاکم قم از طرف مأمون نصب شده بود. با آنان جنگید، و گروهی از آنان شهید و همان جا دفن شدند و آرامگاه جمعی از آنها زیارت می‌شود. و چون به اسفراین رسیدند در زمین شوره زاری میان دو کوه فرود آمدند. رجال مأمون بر آنان حمله کردند و با آنان جنگیدند و همه را کشتند. در نتیجه احمدبن موسی (علیه‌السلام) در آنجا به شهادت رسید و در همان محل دفن شد، و قبرش در آن جا زیارت می‌شود. بعضی از نسب‌شناسان معتقدند که قبر احمد در شیراز است و این از اشتباهات مشهور عامه است. »(16)
متن کتاب « لب الانساب » یا « نهایه الاعقاب و الانساب » که محل شهادت و دفن « احمد بن موسی الکاظم (ع) » را منطقه ای کوهستانی نزدیک « اسفراین » می داند و قول عوام در خصوص دفن ایشان در شیراز را از اشتباهات مشهور عامه بر می شمارد.(16)
محلی که نسابه بزرگ « الشریف ابوجعفر محمد الموسوی الهارونی النسابه النیشابوری » به آن اشاره می نماید،روستای کوران در نزدیکی اسفراین می باشد و دارای بقعه ای است که امروزه به نام بقعه امامزاده « احمد بن موسی (ع) » شناخته می شود.(16،9)
گزارش « ابوجعفر محمد بن هارون موسوی نیشابوری » از جهات مختلفی حائز اهمیت است:(16) اولاً وی در قرن ششم هجری و در نیشابور می زیسته و گزارش وی نسبت به بسیاری از گزارش های ذکر شده در سایر کتب، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی، به واقعه نزدیک تر بوده است. ثانیاً ایشان از سادات موسوی بوده و به لحاظ نسبی و آشنایی با شجره نامه های فرزندان امام موسی الکاظم (ع)، تبحر بیشتری داشته است. ثالثاً ایشان به ورع، تقوا، علم و فضل بسیار شهره بوده و از مشهورترین علمای علم رجال و علم انساب عصر خویش بوده و در انتهای عمر با برکت شان نیز به فیض شهادت نایل شده اند و به همین دلایل انتظار سخنان لغو، بیهوده، پوچ، جهت دار، و کذب از چنین شخصیتی نمی رود. رابعاً با توجه به این که ایشان در خصوص شهادت و محل دفن احمد بن موسی الکاظم (ع) نظر خنثی نداده اند و ضمن تصریح بر شهادت و دفن ایشان در اسفراین، به صراحت دفن ایشان را در شیراز نفی کرده و آن را از اشتباهات عامه دانسته اند، نشان می دهد که ایشان نسبت به نظر خود در این خصوص، بسیار مطمئن بوده اند.(16) فلذا از مجموع این دلایل، چنان بر می آید که مطلب ذکر شده در کتاب « لب الانساب » در خصوص شهادت و دفن « احمد بن موسی الکاظم (ع) » در اسفراین، بسیار بیشتر از یک نظر ساده و معمولی، نیاز به تاکید، توجه و اتکا دارد. فلذا انتساب حرم « امامزاده محمد (ع) » در شیراز به « محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » صرفاً به واسطه این که دفن « احمد بن موسی الکاظم (ع) » را در این شهر، قطعی بپنداریم، محل اشکال می باشد. چرا که شواهد مربوط به دفن « احمد بن موسی الکاظم (ع) » در شیراز، ناکافی بوده و بعضاً نیز به دلیل وجود اشاراتی به اشخاصی همچون « قتلغ خان » دارای تناقض ها و ایرادات جدی است.
پس آرامگاه های « امامزاده احمد (ع) » و امامزاده « محمد (ع) » در شیراز، به چه افرادی قابل انتساب است؟
همان گونه که ذکر شد، هیچ منبع تاریخی معتبر و متقدمی به دفن « محمد بن موسی الکاظم (ع) » و « احمد بن موسی الکاظم (ع) » در شیراز اشاره ننموده(9) و مطالب نقل شده، مربوط به قرن ششم و هفتم هجری به بعد و بالاخص قرن دهم هجری به بعد می باشند. در همین منابع نیز چالش های تاریخی جدی در خصوص اشخاصی همچون « قتلغ خان » وجود دارند (14،13،12) که از نظر تاریخی، بسیار نامحتمل می باشند و فردی با چنین اسمی که منشأ ترکی دارد، در قرون دوم و سوم هجری، در شیراز وجود نداشته و نمی توانسته کارگزار مأمون باشد.(15،14،13،12)
اما نکته حائز اهمیتی که وجود دارد، این است که برخلاف مباحث فوق، « امامزادگان احمد و محمد (ع) » در شیراز، ممکن است با یکی از سادات جلیل القدر، موسوم به « امامزاده موسی مبرقع (ع) » مرتبط باشند و در واقع فرزندان ایشان باشند. (9) در خصوص « موسی مبرقع (ع) »که فرزند « امام جواد (ع) »، نوه « امام رضا (ع) » و برادر بزرگوار امام هادی (ع) بوده اند، ذکر شده است که ایشان، محدثی بزرگ و سیدی جلیل القدر بوده اند و نام دو نفر از فرزندان ایشان، « احمد » و « محمد » ذکر شده است.(17) در مورد « احمد بن موسی مبرقع بن امام جواد (ع) »، شیخ نسابه معتمد « ابونصربخاری »در کتاب « سر السلسله العلویه » گوید: (و احمد بن موسی بن محمد التقی بن علی الرضا (ع) مدفون بشیراز مات بها بعد نقله من قم الیها) : (و احمد بن موسی پسر امام محمد تقی (ع) بن امام رضا (ع) بعد از هجرت از قم به شیراز، در همان شهر دفن گردید.). »(18،9) بنابراین احتمال بسیار قوی وجود دارد که « احمد بن موسی مبرقع (ع) » و « محمد بن موسی مبرقع (ع) » پس از هجرت از قم به شیراز، در همین شهر دفن شده باشند.(9) در همین راستا، مباحث ذکر شده از سوی عوام (البته فاقد پشتوانه قوی) همچون کشف انگشتری با عبارت « العزه لله، احمد بن موسی » از مقبره منسوب به « احمد بن موسی (ع) » نیز الزاماً به « احمد بن موسی الکاظم (ع) » دلالت ندارد و ممکن است منتسب به « احمد بن موسی مبرقع (ع) » باشد؛ بالاخص که در صورت انتساب به امام موسی الکاظم (ع)، انتظار می رفت لقب مشهور ایشان نیز قید شود. در هر حال، انتساب دو حرم موجود در شیراز به « احمد بن موسی مبرقع (ع) » و « محمد بن موسی مبرقع (ع) » نیز چیزی از ارزش های دو امامزاده جلیل القدر مدفون در آن شهر نمی کاهد، بلکه این دو بزرگوار، احتمالاً یادگاران امام جواد (ع) و نوادگان امام رضا (ع) در ایران اسلامی بوده و دو سید رضوی جلیل القدر می باشند.(9)
از سوی دیگر، برخی منابع نیز مقبره منسوب به « امامزاده محمد (ع) » در شیراز را به « سید ابو جعفر محمد الصورانی بن شجاع الدین بن حسین الصورانی بن اسحاق الامیر بن امام موسی کاظم(ع) » می دانند (19) که ایشان نیز در جریان قیام « علی بن حمزه (ع) » در دروازه اصطخر شیراز به شهادت رسیدند و امروزه در مزاری در شیراز با عنوان « امامزاده محمد عابد (ع) » آرمیده اند. گرچه ایشان نیز از سادات موسوی بوده اند، لیکن فرزند بلافصل امام موسی کاظم (ع) نبوده و با چند واسطه، نسب شان به امامزاده « اسحاق الأمیر بن موسی الکاظم (ع) » می رسد.(19)
فلذا به نظر می رسد که در مورد مزار منسوب به « امامزاده محمد عابد (ع) » در شیراز، سایر احتمالات از قوت بیشتری برخوردار بوده و احتمالاً به یکی از دو شخصیت بزرگوار اعم از « امامزاده محمد بن موسی مبرقع بن امام جواد (ع) »(9) یا امامزاده « ابوجعفر محمد الصورانی بن شجاع الدین بن حسین بن اسحاق الأمیر بن موسی الکاظم (ع) »(19) تعلق داشته باشد.
ذکر یک نکته مهم
برخی از افراد با ادعای این که حرم موجود در شیراز متعلق به « امامزاده محمد (ع) » در جوار شاهچراغ، به صورت قطعی و یقینی به « امامزاده محمد عابد (ع) » تعلق دارد، بدون مستندات کافی، و صرفاً به دلیل وجود پیشوند « سلطان » در ابتدای کلمه « سلطان محمد عابد (ع) » کاخک گناباد، عنوان کرده اند که شاید این بقعه متعلق به سید جلیل القدر « محمّد بن موسى بن أحمد الأعرابى بن قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم (ع) » باشد، چرا که ایشان از نقبا و روسای سادات توس بوده اند. لیکن این ادعا، مستندی به همراه ندارد و صرف وجود عبارت « سلطان » در نامگذاری عامه نیز چیزی تغییر نمی کند. زیرا اولاً حرم موجود در شیراز منسوب به « امامزاده محمد (ع) » نیز قطعیتی ندارد و کماکان با احتمال بالاتر، محتمل است که متعلق به « محمد بن موسی مبرقع بن امام جواد (ع) » یا « ابوجعفر محمد صورانی (ع) » باشد؛ ثانیاً در بین مومنین و شیعیان ایرانی، بسیاری از امامزاده ها با القاب « سلطان »، « شاه »، « شاهزاده » و ... نامیده شده اند. برای مثال امامزاده « سلطان محمد طاهر (ع) » در بابل(20)، امامزاده « سلطان محمد سبزپوش (ع) » در شهرکرد(21) و ... از آن جمله اند و الزاماً ارتباطی بین عبارت سلطان و نقابت سادات نیز وجود ندارد. فلذا ادعای ذکر شده به دلایل متعدد، محل اشکال است.
سایر ادله قابل بحث
بجز موارد نقلی و تاریخی، مباحث تحلیلی مختلف نیز می تواند در روشن شدن موضوع کمک نماید. بیشتر این ادله، احتمال دفن شدن امامزاده « محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » را در کاخک گناباد، بیشتر از سایر مناطق ذکر شده، اعم از شیراز و مشهد میقان اراک، تقویت می نمایند.(5) برخی از ادله مذکور به این شرح هستند:
1 – با توجه به تمرکز حکومت مأمون در خراسان، و نیز شهادت امام رضا (ع) در توس خراسان،(3) انتظار می رود که محل شهادت برادران بزرگوار این امام عزیز نیز در خراسان و نواحی اطراف آن باشند؛ چرا که اقوال گوناگون ذکر شده در این خصوص، اعم از زندانی بودن برخی از برادران امام رضا (ع) تا اندکی قبل از شهادت ایشان و تعقیب و گریز ایشان با سپاه مأمون، و یا قیام برای خونخواهی امام رضا (ع) از سوی برادران ایشان و سایر علویان، انتظار می رود که در نواحی اطراف خراسان تجمیع یافته باشد که این امر با پذیرش دفن امامزاده « زید بن موسی (ع) » در آفریز دشت بیاض(4)، « امامزاده محمد عابد بن موسی (ع) » در کاخک گناباد(4)، « احمد بن موسی (ع) » در اسفراین(16)، و « حسین بن موسی (ع) » در طبس،(22) سازگاری بیشتری دارد.
2 –علویان و بنی هاشم در زمره پهلوانان و نوابغ نظامی عصر خود به شمار می رفتند و به همین دلیل بر اسرار و رموز جنگی واقف بودند. فلذا در شرایطی که نسبت به بنی عباس، از نظر نفرات و ساز و برگ جنگی در مضیقه بودند، یقیناً استفاده از عوارض زمین و بهره برداری از نقاط کوهستانی برای جبران کمبود نفرات را مد نظر داشته اند. فلذا شهادت « محمد بن موسی (ع) » در منطقه کوهستانی کاخک « قهستان (کوهستان) »، شهادت « زید بن موسی (ع) » در آفریز دشت بیاض « قهستان » ، شهادت « احمد بن موسی (ع) » در منطقه کوهستانی البرز شرقی« اسفراین » و ... همگی با این فرضیه که در جنگ و گریز سپاهیان علوی با مزدوران عباسی، سادات علوی، مناطق کوهستانی را برای جبران کمبود نفرات برگزیدند، انطباق دارد. بالاخص که استفاده علویان طبرستان از مناطق کوهستانی البرز و استفاده سادات زیدی و حسنی یمن از کوه های صعده،(23) همگی موید این استراتژی است. فلذا بسیار بعید است که در ستیز و گریز بین امامزاده « محمد بن موسی (ع) » با سپاه مأمون، ایشان استفاده از مناطق کوهستانی را مد نظر قرار نداده و به سمت شیراز یا اراک که انبوهی از کارگزاران مأمون در آن جا قرار داشتند، و نیز امکان استفاده از عوارض زمین نیز محدود بوده است، حرکت کرده باشند.
3 – در 100 متری مقبره « امامزاده محمد العابد (ع) » در کاخک گناباد، مقبره کوچکی واقع شده است که متعلق به « علی بن منصور » می باشد. در خصوص « علی بن منصور » ذکر شده که وی « علمدار امامزاده محمد عابد (ع) » یا « دفن کننده » ایشان پس از شهادت بوده است.(24) این که در منطقه ای با ساکنان محلی ایرانی، مقبره فردی عرب با عنوان « علی بن منصور » مورد احترام اهالی منطقه واقع شده و به عنوان ملازم « امامزاده محمد العابد (ع) » مشهور می باشد، حاکی از این است که امامزاده ای که حتی ملازم ایشان نیز مورد احترام و مشهور مانده است، حتماً جایگاهی بسیار والا و متمایز نسبت به سایر امامزادگان اطراف داشته که هر فرد مرتبط به ایشان نیز شایسته تکریم دانسته شده است. مساله مذکور نیز حاکی از جایگاه بسیار رفیع و ممتاز « امامزاده محمد عابد (ع) » کاخک در بین سایر امامزادگان و علویان می باشد که البته این امر با توجه به این که ایشان فرزند مستقیم و بی واسطه « امام موسی الکاظم (ع) » و برادر « امام رضا (ع) » بوده و به زهد، تقوا و عبادت شهرت داشته اند و در راه خونخواهی و حمایت از ولی عصر خویش حضرت « امام علی بن موسی الرضا (ع) » قیام نموده و به شهادت رسیده اند، کاملاً منطقی به نظر می رسد.
آرامگاه « علی بن منصور » ملازم و دفن کننده « امامزاده محمد عابد (ع) » در « کاخک گناباد » (پس از شهادت ایشان به دست سپاه بنی عباس).
4 – در « تاریخ قهستان » تالیف ابوالمحامد رویختی/روبختی/رویخی قهستانی و به تبعیت از آن در کتاب های « تاریخ حسامی » و « بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان » اثر آیت الله محمد حسین آیتی به ذکر قیام و شهادت امامزادگان « محمد بن موسی الکاظم (ع) » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » پرداخته شده و مدفن ایشان به ترتیب « کاخک » و « آفریز دشت بیاض » ذکر شده است.(4) در همین کتاب به نکته مهمی در خصوص آرامگاه « زید بن موسی » اشاره گردیده است:(4) « ... بالاخره خون بسیار از بدنش رفته و از محاربه به تنگ آمد و بر سر کوهی تحصن نمود که در این حال معتصم ملعون که در آن وقت والی بر قاین بود با لشکری در رسیده، اطراف کوه را محاصره نمودند، غیرت علوی گریبانش را گرفته، از دامنه کوه به دشت فرود آمد و سرگرم جنگ و قتال گردید و جمعی را به دارالبوار فرستاد و اسبش نیز مانند شیر مست به هر سوی در جست و خیز بود و با وجود آن همه جراحات که بر تن داشت، حمله های متواتر می کرد و عاقبت اسبش سکندری خورده، به زانو در افتاد. زید از روی اسب به زمین افتاده، از بسیاری خون که از بدنش رفته بود،در آن موضع که هم اکنون مشهد شریف واقع است، از پای در آمد و شربت شهادت نوشید. بعد از شهادت زید، معتصم عباسی به قاین آمده، واقعه زید و محمد را به مامون عرضه داشت و هریک از سران سپاه را جایزه و خلعت بخشید و بعد از رفتن آن ملعون، مردمان آن ناحیه اجتماع کرده، به تجهز بدن زید پرداختند و آن در ثمین را در آن سرزمین مدفون ساختند و هم روایت کنند که معتصم عباسی بعد از شهادت زید از کردار خود به غایت نادم و پشیمان گردید و چون امر مملکت بعد از مامون بر او قرار گرفت، به زیارت زید آمد و گریه و زاری بسیار نمود و بر مدفن زید قبه و بارگاهی با شکوه بساخت که در این تاریخ که سنه هشتصد هجری است نیز معمور است و چون گنبد پر نور و نام معتصم عباسی به خط کوفی بر آن مسطور و وزیر مشهور محمد بن الحسن بن المنصور نیز در عهد سلطان محمود غزنوی در تعمیر و توقیر آن سعی بلیغ کرده است ... »(4)
در « تاریخ قهستان » تالیف ابوالمحامد رویختی/روبختی/رویخی قهستانی و به تبعیت از آن در کتاب های « تاریخ حسامی » و « بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان » اثر آیت الله محمد حسین آیتی به ذکر قیام و شهادت امامزادگان « محمد بن موسی الکاظم (ع) » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » پرداخته شده و مدفن ایشان به ترتیب « کاخک » و « آفریز دشت بیاض » ذکر شده است. در همین کتاب به نکته مهمی در خصوص آرامگاه « زید بن موسی » اشاره گردیده است و آن وجود کتیبه ای به خط کوفی در بارگاه امامزاده « زید بن موسی (ع) » بوده که در آن نام « معتصم » خلیفه عباسی قید شده بوده است.(4)
همان گونه که ملاحظه می فرمایید، در کتاب « تاریخ حسامی » قید شده است که که کتیبه « معتصم » خلیفه عباسی به خط کوفی، در زمان تألیف آن کتاب که « سال هشتصد هجری » بوده است نیز بر بارگاه « زید بن موسی (ع) » مستقر بوده و علی بن یاسر حسامی مولف کتاب « تاریخ حسامی » نیز بر وجود این کتیبه صحه گذاشته است.(4) فلذا تایید وجود این کتیبه توسط « علی بن یاسر حسامی » مولف « تاریخ حسامی » در قرن هشتم هجری،(4) نشان می دهد که بارگاه امام زاده « زید بن موسی (ع) » در آفریز دشت بیاض، از قوت و صحت بالایی برخوردار است و کتیبه خلفای عباسی نیز این قدمت و قوت و صحت را تایید می نماید. به همین ترتیب نحوه شهادت « محمد بن موسی (ع) » در گردنه « کاخک گناباد » و « زید بن موسی (ع) » در « آفریز دشت بیاض قائنات » که در کتاب « تاریخ قهستان » ابوالمحامد رویختی/روبختی/رویخی قهستانی متعلق به قرن چهارم و « تاریخ حسامی » علی بن یاسر حسامی در قرن نهم ذکر شده اند، مقرون به صحت بوده و این دو امامزاده جلیل القدر که ملازم و همراه یکدیگر بوده و به خونخواهی برادر بزرگوار خود و ولی عصر خویش، حضرت « علی بن موسی الرضا (ع) » قیام نموده بودند، به فاصله کوتاهی از یکدیگر، به شهادت رسیده اند.(4)
لازم به ذکر است که به دلیل زلزله خیز بودن « قهستان »، « فردوس »، « کاخک » و « قائنات »،(25) بسیاری از کتیبه ها و آثار نقش بسته بر بقاع و امکان متبرکه آسیب دیده اند. لیکن بقای کتیبه « معتصم » خلیفه عباسی به خط کوفی بر بنای « امامزاده زید بن موسی (ع) » در آفریز دشت بیاض تا قرن هشتم هجری،(4) حاکی از قدمت، قوت و صحت بقاع امامزادگان جلیل القدر این مناطق و در رأس آن ها « محمد بن موسی الکاظم (ع) » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » می باشد.
پرده چهارم: مشعل داران هدایت: از بقیع تا بقاع.
نگاهی اجمالی به اجداد و فرزندان امامزاده محمد عابد (ع)
نسب امامزاده « محمد بن موسی الکاظم (ع) » از شجره مبارکه اهل بیت (ع) منشأ گرفته و ایشان، جد بسیاری از « سادات موسوی » در سراسر سرزمین های اسلامی می باشند.(2)« امامزاده محمد عابد (ع) »، فرزندان ایشان و سایر سادات « موسوی » و « رضوی »، از هر دو سید و سالار جوانان اهل بهشت، یعنی « امام حسن (ع) » و « امام حسین (ع) » میراث نسبی دارند؛ چرا که « امام محمد باقر (ع) » پدربزرگ بزرگوار « امام موسی الکاظم (ع) » نسب مبارکشان از سمت پدر، به « امام سجاد (ع) » فرزند « امام حسین (ع) » رسیده و از سمت مادر نیز نسب مبارک شان به « فاطمه ام عبدالله (س) » دختر گرامی « امام حسن مجتبی (ع) » می رسد. فلذا ساداتی که نسب شان به یکی از ائمه معصومین پس از « امام محمد باقر (ع) » می رسد، هم از فرزندان « امام حسین (ع) » محسوب می گردند و هم در زمره اولاد « امام حسن (ع) » قرار می گیرند.(26) فلذا سادات « موسوی » و « رضوی » هم مشمول این قاعده می گردند.(27)
سادات موسوی از سمت پدر، نسب شان به « امام حسین (ع) » و از سمت مادر به « امام حسن (ع) » می رسد.
امامزاده « محمد عابد (ع) » جد بسیاری از سادات موسوی در سرزمین های اسلامی به شمار می روند(2) و امروزه فرزندان ایشان در نقاط مختلف این سرزمین ها، از « لبنان » تا « احساء و قطیف عربستان » و از « عراق » تا « بحرین » و نیز جای جای ایران اسلامی اعم از استان های « خوزستان »، « فارس »، « خراسان »، « کرمان » و مناطق غربی، شمالی و شمال غربی کشور، پراکنده گردیده اند. خاندان هایی همچون « آل فائز »، « آل نصرالله »، « آل طعمه »، « آل قفطون »، « آل محمد امین »، « آل مشعشع »، « آل تاجر »، « آل مساعد »، « آل ضیاء الدین »، « آل غریفی »، « آل بحرینی »، « آل بهبهانی » و ...، همگی نسب شان به امامزاده « محمد عابد (ع) » می رسد.(27)
در بین اولاد امامزاده « محمد عابد (ع) » برخی شخصیت های برجسته تاریخی جهان اسلام، به چشم می خورند که برخی از آن ها عبارتند از:
1 – امام زاده ابراهیم المجاب (ع): (28) ایشان فرزند امامزاده « محمد عابد (ع) بوده و نسب شریف ایشان با یک واسطه، به امام هفتم شیعیان، امام موسی بن جعفر (ع) می رسد: ابراهيم بن محمد العابد بن امام موسی کاظم (ع). کنیه وی « ابو محمد » بوده، و به « تاج الدین » و « مجاب »، ملقب و به « ضرير »، « مكفوفه » و « کوفی » مشهور است. از این رو، به او ضرير و مكفوف می گویند؛ زیرا در آخر عمرش نابینا و زمین گیر شد.(28) وی سیدی جلیل القدر، عظیم الشأن و بزرگوار بود. ابراهیم مجاب (ع)، نخستین علویی است که در سال ۲۴۷ ه.ق پس از مرگ متوکل عباسی، از کوفه به کربلا آمد و آنجا سکونت گزید.(29) در این دوران، « محمد منتصر »، پسر « متوكل »، امور خلافت را در دست گرفته بود. او از رفتار متوكل با علويان، اندوهگین و آزرده خاطر بود و برای دلجویی از علویان، به آنها اجازه داد قبر امام حسین(ع) را زیارت کنند. در این دوران بود که سید ابراهیم، مرقد امام را زیارت کرد و هنگام زیارت، رو به مرقد امام حسین (ع) با عبارت « السلام عليك يا جداه » به ایشان سلام کرد و از درون ضریح با عبارت « و عليك السلام يا ولدي » پاسخ شنید. از این رو به « مجاب » شهرت یافت.(28) «ابن فوطی» از ابراهیم مجاب (ع) چنین یاد می کند: او از زاهدان و عابدان بود. زیاد به نیایش و اوراد و اذکار می پرداخت. از خانه اش مگر برای ضرورت و احتیاج خارج نمی شد. او مواظب عبادت خود در شب و روز بود. روایت می کنند روزی ابراهیم مجاب، به حرم مطهر حضرت امام علی (ع) ، و برخی نیز گفته اند به حرم امام حسین (ع)، وارد شد و از داخل قبر به وی سلام داده شد. « ابن طقطقی »، مورخ و نسب شناس متوفای ۷۰۹ ه.ق، این واقعه را در حرم امام حسین (ع) می داند و می نویسد: ابراهیم، به حرم سیدالشهدا وارد شد و گفت: « السلام عليك يا ابتاه ». در آن هنگام از داخل قبر پاسخ آمد: « و عليك السلام يا ولدي ». سید محمد کاظم یمانی موسوی تصریح می کند که سید ابراهیم مجاب (ع)، در مرقد امام حسین (ع) در کربلای معلی مدفون است. سید حسین صدر در کتاب « نزهة اهل الحرمين في عمارة المشهدین » آورده است: تا آنجا که من اطلاع دارم، خاندان ابراهیم مجاب (ع) نخستین کسانی بودند که در کربلا سکونت کردند و تاکنون کسی را نیافته ام که پیش از آنان در کربلا ساکن شده باشد. در حال حاضر، مرقد مطهر امامزاده ابراهیم المجاب (ع) در جوار حرم مطهر حضرت امام حسین (ع) در منطقه ای موسوم به « حائر حسینی » واقع شده است.(28)
ضریح مطهر امامزاده « ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » در « حائر حسینی »کربلای معلی.
2 -– امامزاده سید محمد بن ابراهیم المجاب (ع):(29) این امامزاده عظیم الشان، فرزند امامزاده ابراهیم المجاب (ع) بوده و در کرمان وفات یافتند و دفن شده اند. این قول را علامه نسابه ابوطالب مروزی مطرح می کند. او می نویسد: « محمد از ارجان (بهبهان) به کرمان رفت ». پس از درخواست اهالی کرمان از او، به این شهر مهاجرت و در همین جا وفات کرد. هم اکنون مزار این سید جلیل القدر، در شهر کرمان به شاهزاده محمد مشهور است و آرامگاه باشکوه او در خیابان ۱۷ شهریور واقع شده است. ایشان به « سید محمد حائری (ع) »، و « شاهزاده محمد (ع) » نیز شهرت دارند.(29)
مرقد مطهر امامزاده « سید محمد بن ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » معروف به « سید محمد حائری (ع) » و « شاهزاده محمد (ع) » در شهر « کرمان ».
3 – سید شمس الدین ابوعلی فخار بن معد موسوی (ع):(30) ایشان عالم بزرگ، مرجع تقلید و ولی فقیه زمان خود بودند و سیزدهمین نائب عام حضرت امام زمان (عج) در عصر غیبت به شمار می رفتند.(31) همچنین نقیب (رئیس) سادات کربلای معلی بوده و کتاب های « الحجة علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب »، « الروضة فی الفضائل و المعجزات » و « المقباس فی فضائل بنی العباس » نگاشته اند. ایشان شاگرد اساتید بنامی همچون « ابن ادریس حلی » و « ابن شهر آشوب » بوده و شاگردان گرانقدری همچون « سید عبدالحمید بن فخار (فرزند خود ایشان) »، « شیخ سدید الدین حلی (پدر علامه حلی) »، « سید رضی الدین علی بن طاووس » و « سید جمال الدین احمد بن طاووس » تربیت نموده اند و به همراه استاد خود « ابن ادریس حلی » و همشاگردی خود « ابن نمای حلی » از پیشگامان پرورش نگاه انتقادی توأم با احترام، به آرا و فتاوای محدثین و علمای متقدم شیعه بوده، و با توسعه این رویکرد، پویایی اجتهاد شیعی را به سمت کمال هدایت نمودند. سرانجام ایشان در سال 630 هجری، وفات نموده و در کربلای معلی در جوار حرم مطهر امام حسین (ع) آرمیدند.(30)
« سید شمس الدین ابو علی فخار بن معد موسوی (ع) » از اولاد امامزاده « محمد بن عابد بن موسی الکاظم (ع) » که عالم بزرگ شیعه، نقیب سادات کربلاء، و ولی فقیه عصر خود به شمار می رفتند و سیزدهمین نائب عام امام زمان (عج) در عصر غیبت بودند.(31)
4 –سید هبة الله (هیبت الله) بن ابی محمد حسن موسوی (ع):(32) از علمای بزرگ شیعه در زمان خود بودند که کتاب ارزشمند « المجموع الرائق من أزهار الحدائق » را تالیف نموده اند. این کتاب، حاوی احادیث ارزشمندی در حوزه های مختلف اعتقادی، سبک زندگی، زندگی امامان، مهدویت و ... می باشد.(32)
5 – شهید سید حسن نصرالله (ره):(33) فخرالاسلام، شهید طریق القدس، سید الشهدای مقاومت اسلامی، علمدار ولایت و محبوب ترین شخصیت جهان عرب در ابتدای قرن بیست و یکم که نسب ایشان به امامزاده « ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » می رسد.(1) شهید « سید حسن نصرالله فرزند سید عبدالکریم » متولد ۳۱ اگوست ۱۹۶۰ میلادی روستای « البزوریه » در جنوب لبنان است. او در نوجوانی در سال ۱۹۷۶ به نجف رفت و تحصیلات حوزوی خود را در آنجا آغاز کرد. سید حسن در سال ۱۹۷۸ به لبنان بازگشت و در مدرسه الامام المنتظر(ع)، که شهید سید عباس موسوی آن را تأسیس کرده بود، تحصیلات حوزوی خود را پی گرفت و در همان حال، به فعالیت‌های سیاسی در جنبش امل در منطقه بقاع مشغول شد. پس از آن که امام موسی صدر در لیبی به صورت مرموزی ربوده شد، اختلافات بسیاری در سطح رهبری «جنبش امل» به وجود آمد که در اثر آن و خروج عده‌ای از رهبران از این جنبش، حزب‌الله لبنان تأسیس شد. سید حسن در حزب‌الله نیز مسئولیت‌های مختلفی را عهده‌دار شد؛ از جمله عضویت در شورای رهبری حزب‌الله. اما از فضای درس و بحث فاصله نگرفت و به تحصیلات علمی خود ادامه داد تا جایی که در سال ۱۹۸۹ برای تکمیل تحصیلات خود به قم مسافرت کرد، اما حملات گسترده اسراییل به لبنان و مبارزات حزب‌الله به او اجازه نداد بیش از یک سال در قم بماند و بار دیگر به لبنان بازگشت، تا در کنار برادرانش به مبارزه با رژیم صهیونیستی بپردازد. در سال ۱۹۹۲ و پس از شهادت سید عباس موسوی، دبیر کل وقت حزب‌الله لبنان، با اجماع شورای رهبری حزب‌الله سید حسن نصرالله، دبیر کل جدید این جنبش شناخته شد. در زمان مسئولیت ایشان، حوادث مهمی همچون آزاد سازی جنوب لبنان در سال 2000، شکست سنگین رژیم صهیونیستی در نبرد « الوعد الصادق » در سال 2006 و سلسله نبردهای پیروزمندانه تا سال 2024 با اسراییل ادامه یافت. ایشان که خود پدر شهید بودند و فرزند برومندشان « هادی » در راه قدس به شهادت رسیده بودند، نهایت خود نیز مزد مجاهدت های خالصانه خویش را از خداوند متعال دریافت نموده و سرانجام در 6 مهر 1403 مطابق با 27 سپتامبر 2024 در ضاحیه بیروت به شهادت رسیدند.(33)
سید الشهدای مقاومت اسلامی و فخر آزادگان جهان، شهید « سید حسن نصرالله (ره) ».
لازم به ذکر است که بجز « امامزاده محمد عابد (ع) » که در « کاخک گناباد » به شهادت رسیده و در همان جا دفن شده اند، امامزاده « سید محمد حائری (ع) » نوه « امامزاده « محمد عابد (ع) » که از کربلاء به « کرمان » مهاجرت نمودند و در شهر « کرمان » وفات یافتند و بقعه ایشان امروزه به نام « شاهزاده محمد (ع) » در خیابان 17 شهریور کرمان موجود است نیز در زمره اجداد شهید « سید حسن نصرالله » به شمار می روند و حداقل 2 نفر از اجداد سید الشهدای مقاومت اسلامی، یعنی « امامزاده محمد عابد (ع) » در « کاخک گناباد »، و « سید محمد حائری (ع) » در « کرمان » آرمیده اند و ایران اسلامی مدفن 2 تن از اجداد مطهر ایشان می باشد.(1)
جمع بندی ادله
از مطالب ذکر شده در بخش های قبل، چند نتیجه مهم به دست می آید:
1 – نسب شریف سیدالشهدای مقاومت اسلامی، جناب شهید « سید حسن نصرالله » طبق منابع مختلف تاریخی و بررسی های مرتبط ژنتیکی در خاندان آل نصرالله، به « ابراهیم المجاب بن محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » می رسد.(1)
2 – در بین بقاع منسوب به امامزاده « محمد بن موسی الکاظم (ع) » مشهور به « امامزاده محمد عابد (ع) »، سه منطقه کاخک گناباد، شیراز و مشهد میقان اراک از سایر نقاط مشهورتر می باشند که « مشهد میقان اراک » ادله چندان قوی برای این مدعا نداشته و به نظر می رسد بقعه مذکور، متعلق به امامزاده « سیّد محمّد بن عبدالله بن حسین بن حسن الأفطس بن على الأصغر بن امام سجاد (ع) » می باشد. از بین « کاخک گناباد » و شیراز نیز به نظر می رسد که ادله مربوط به دفن امامزاده « محمد عابد (ع) » در کاخک گناباد، قوی تر بوده و به همین دلیل در « دانشنامه بقاع و اماکن متبرکه »، « کاخک گناباد » به عنوان محتمل ترین منطقه برای دفن امامزاده « محمد عابد (ع) » فرزند بلاواسطه « امام موسی الکاظم (ع) » قید شده است.(5)
3 – از نظر ادله و اسناد، موارد زیر، بقعه موجود در « کاخک گناباد » را با احتمال بالاتری نسبت به بقعه شیراز، به عنوان محل دفن « امامزاده محمد بن موسی الکاظم (ع) » موسوم به « امامزاده محمد عابد (ع) » مطرح می نماید:(5)
الف) هیچ سند متقدمی در خصوص دفن امامزاده محمد عابد (ع) در شیراز وجود ندارد و همگی اسناد مدعی این مسأله، مربوط به قرن دهم هجری به بعد می باشند که اکثراً نیز در بحث ملازمان « امامزاده احمد بن موسی الکاظم (ع) » در شیراز و شهادت ایشان در شیراز به این موضوع پرداخته شده است. در حالی که « تاریخ حسامی » متعلق به قرن نهم هجری و آن نیز به نقل از کتاب « تاریخ قهستان » ابوالمحامد رویختی/روبختی/رویخی در قرن پنجم هجری، به نقل وقایع منجر به قیام، شهادت و دفن امامزادگان « محمد بن موسی الکاظم (ع) » موسوم به امامزاده « محمد عابد (ع) » در « کاخک گناباد » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » در « آفریز دشت بیاض » پرداخته اند(4) که این مستندات، منابع قدیمی تر و نزدیک تری به وقایع تاریخی مذکور محسوب می شوند و به همین دلیل، ارزش بیشتری دارند.
ب) وجود کتیبه ای به خط کوفی در بقعه « زید بن موسی (ع) » در آفریز « دشت بیاض » که نام « معتصم » خلیفه عباسی و جانشین مأمون بر آن درج شده و حداقل تا سال 800 هجری نیز موجود بوده(4) و توسط نویسندگانی همچون علی بن یاسر حسامی در « تاریخ حسامی » نیز درج شده است،(4)حکایت از قدمت، اصالت و قوت بقاعی همچون مزار « زید بن موسی (ع) » دارد و از آن جا که سرنوشت « زید بن موسی (ع) » و « محمد بن موسی (ع) » معروف به « محمد عابد (ع) » با هم مرتبط بوده و طبق همین کتاب « تاریخ حسامی »، این دو برادر با لشکر مأمون به فرماندهی « معتصم عباسی » به نبرد پرداخته و یکی در « کاخک » و دیگری در « دشت بیاض » به شهادت رسیده اند،(4) می توان دریافت که قراین تاریخی ذکر شده با شواهد موجود در بقاع این مناطق، منطبق می باشد و به صورت غیر مستقیم، گزارش « تاریخ حسامی » و امثالهم در خصوص امامزادگان « محمد عابد بن موسی الکاظم (ع) » و « زید بن موسی الکاظم (ع) » در خصوص نبرد و شهادت این دو بزرگوار در منطقه « قهستان »، تأیید می گردد.
ج) همانگونه که در بخش های قبلی ذکر گردید، از زمان حکومت « مأمون » خلیفه عباسی تا زمان آغاز غیبت امام زمان (عج)، هیچ حاکمی به نام « قتلغ خان » حاکم فارس (شیراز) وجود نداشته است و در حدود 400 سال بعد، حاکمی به نام « قتلغ خان »، حکومت فارس را به دست گرفته است.(15،14،13،12) بنابراین عملاً گزارش هایی که عمدتاً در منابع قرن دهم هجری به بعد ذکر شده و به نبرد « قتلغ خان » حاکم شیراز با « احمد بن موسی (ع) » و « محمد بن موسی (ع) » برادران امام رضا (ع) و شهادت ایشان به دست « قتلغ خان » اشاره می نمایند، فاقد پشتوانه تاریخی و فاقد اعتبار هستند.
د) اصولاً منابع معتبر و متقدم اشاره ای به دفن « امامزاده محمد عابد (ع) » در شیراز اشاره ای نکرده اند، بلکه معتقدان به دفن ایشان در شیراز، با تکیه بر این استدلال که بقعه « احمد بن موسی (ع)» در شیراز واقع شده و در کنار آن، « امامزاده محمد (ع) » واقع گردیده، بنابراین بقعه دوم به « محمد عابد بن موسی الکاظم (ع) » بر می گردد، به این موضوع معتقدند؛ حال آن که اولاً هیچ متن صریح و متقدم و مستندی در این مورد وجود ندارد و این نتیجه گیری غیرمستقیم، فاقد پشتوانه لازم است؛ ثانیاً حتی برای انتساب حرم شهرت یافته به شاهچراغ در شیراز به امامزاده « احمد بن موسی الکاظم (ع) » نیز ان قلت ها و تردیدهایی از سوی علمای علم انساب و مورخین وجود دارد. چرا که قبل از قرن هفتم هجری هیچ اشاره مستند و متقنی به این مساله در منابع نشده است، و در عین حال برخی از علمای علم انساب همچون عالم فاضل شهید « ابوجعفر محمد الموسوی الهارونی النسابه النیشابوری » و صاحب کتاب « لب الانساب »که خودشان نیز از سادات موسوی بوده و در قرن ششم هجری می زیسته اند، به صراحت محل شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » را در قریه ای نزدیک به اسفراین در خراسان ذکر نموده و ادعای برخی در خصوص شهادت « احمد بن موسی الکاظم (ع) » در شیراز را از اشتباهات عوام برشمرده اند.(16)
ه) با توجه به سابقه جنگاوری، سلحشوری، تیزهوشی و تسلط به علوم و فنون نظامی در بین بنی هاشم و علویان، انتظار می رود که در تقابل با سپاه « بنی عباس »، این بزرگواران که به لحاظ تعداد نفرات و ساز و برگ جنگی در مضیقه بوده اند، به بهترین نحو از عوارض زمین و فرصت حضور در نواحی کوهستانی استفاده نموده باشند. فلذا همان گونه که بسیاری از سادات و علویان به نقاط کوهستانی « البرز » در طبرستان و گیلان، « قهستان »، « صعده یمن » و ... پناه برده بودند،(23) انتظار می رود که در تقابل با سپاه « بنی عباس » نیز این موضوع مد نظر قرار گرفته باشد و سپاه این بزرگواران در نقاطی مشابه همچون اسفراین (قیام احمد بن موسی الکاظم (ع))، قهستان (قیام محمد بن موسی الکاظم (ع) و زید بن موسی الکاظم (ع)) رخ داده باشد. بالاخص که این مناطق کوهستانی، همچون کمربندی، خراسان و توس را احاطه کرده اند و انتظار می رود سپاهیان درگیر با مأمون نیز چنین آرایش نظامی داشته باشند، نه این که در مناطق غیر مرتفع و دور از خراسان، همچون « فارس » و « شیراز » با سپاه « بنی عباس » درگیر شده باشند.
فلذا با توجه به مطالب فوق، باید متذکر شد که علی رغم شهرت در بین عوام، و نیز تکرار برخی ادعاها در منابع مکتوب قرن دهم هجری به بعد، بقعه « احمد بن موسی (ع) » در شیراز، نه متعلق به سید موسوی ، امامزاده « احمد بن موسی الکاظم (ع) » بلکه، متعلق به سید جلیل القدر رضوی، « احمد بن موسی مبرقع بن امام جواد (ع) » از نوادگان « امام علی بن موسی الرضا (ع) » می باشد که در منابع مکتوب نیز ذکر شده است که ایشان به همراه برادر بزرگوارشان محمد، از قم به شیراز آمده و در این شهر ساکن شده و در همان جا وفات یافته اند.(9)
با توجه به همین مطالب، باید ذکر کرد که حرم « امامزاده محمد (ع) » در شیراز نیز با احتمال بالا متعلق به « امامزاده محمد بن موسی مبرقع بن امام جواد (ع) »(9) و یا با توجه به گزارش های دیگر، متعلق به امامزاده دیگری با نام امامزاده « ابوجعفر محمد الصورانی بن شجاع الدین (ع) بن حسین بن اسحاق الأمیر بن موسی الکاظم (ع)» می باشد(19) و همان گونه که در « دانشنامه بقاع و اماکن متبرکه » نیز قید شده است، بقعه موجود در « کاخک گناباد »، متعلق به « امامزاده محمد العابد بن موسی الکاظم (ع) » می باشد.(5)
البته این نکته حائز اهمیت است که جدای از ادله بالا که « کاخک گناباد » را محتمل ترین نقطه برای بقعه « امامزاده محمد عابد (ع) » بیان می کند، چه « کاخک گناباد »، چه « شیراز » و چه « مشهد میقان اراک »، همگی بخشی از جغرافیای مقاومت اسلامی می باشند و به واسطه این سه منطقه، ایران اسلامی، مفتخر است که بیش از 1200 سال، میزبان این « سادات جلیل القدر » و « اجداد سید الشهدای مقاومت اسلامی » می باشد و این نکته ای است که لزوم پاسداشت یاد و خاطره « سید الشهدای آزادگان جهان » را در سالگرد شهادت ایشان و در ایران اسلامی، بیش از پیش مورد تاکید قرار می دهد.
پرده پنجم: پیوند خاک ها، تداوم راه ها
سخن آخر
در مجموع همان گونه که ذکر شد، شجره الانساب سیدالشهدای مقاومت، جناب شهید « سید حسن نصرالله » به « امامزاده محمد عابد بن موسی الکاظم (ع) » می رسد.(1) بقعه متبرکه امامزاده « محمد عابد (ع) » در « کاخک گناباد »،(5) به واسطه تعلق به جد بزرگوار سید الشهدای مقاومت، « سید حسن نصرالله » از یک سو، و شهادت « امامزاده محمد عابد (ع) » به جهت خونخواهی و تلاش در راستای پاسداشت حریم ولایت رضوی، نه تنها منطقه جدیدی به جغرافیای سیاسی – فرهنگی مقاومت اسلامی خاورمیانه معرفی می نماید، بلکه پیوند دیرین « جبل عامل لبنان – خراسان ایران » را احیاء نموده و این پیوند را که روزگاری با حضور علمای جبل عامل همچون « شیخ بهایی » در خراسان ایران(34)، آغاز شده بود، با انتساب شجره « فخر شهدای مقاومت اسلامی لبنان » به « امامزاده محمد عابد (ع) » آرمیده در « کاخک خراسان » تداوم داده تا ان شا الله این پیوند ناگسستنی و الهی، زمینه پیروزی و سربلندی این اتحاد مقدس را فراهم نماید. یقیناً همان گونه که خداوند متعال در آیه 96 سوره اعراف در قرآن کریم فرموده است: « وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ : و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند، یقیناً [درهایِ] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم »، یقیناً ترویج و تبلیغ و پاسداشت این واقعه فرخنده معنوی، می تواند منجر به بازشدن درهای برکات مادی شده، و سرزمین های مقدس و برپا دارنده شعائر الهی را نیز، از برکات مادی، اقتصادی و اجتماعی بهره مند نماید. امید می رود قدر این فرصت های بی نظیر به خوبی دانسته شده و منجر به رشد و تعالی معنوی و مادی مردم شریف ایران اسلامی گردد. به امید آن روز ...
گردآوری و تألیف: سید 2716
Pdf مقاله:
دانلود Pdf مقاله (از خاک کاخک خراسان تا خاکریز مقاومت لبنان)
منابع و مآخذ:
1 –
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/717
و
https://fgc8712.com/2021/03/27/%D9%86%D8%AA%D9%8A%D8%AC%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D8%A9-%D8%A2%D9%84-%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-y700/
و
https://www.armanmeli.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-12/1139828-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
و
https://kayhan.ir/fa/news/296626/%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA
و
https://snn.ir/fa/news/1177122/%D9%86%D8%B3%D8%A8-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D8%B3%D8%AF-%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87
2 –
https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1
3 –
https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B1%D8%B6%D8%A7_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85
4 – آیتی، محمدحسین. بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان. تهران: انتشارات سهامی چاپ؛ ۱۳27. ص. ۵۶-۶۲.
5 –
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/1751
6 –آیتی، محمدحسین. بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان. تهران: انتشارات سهامی چاپ؛ ۱۳27. ص. 191.
7 –آیتی، محمدحسین. بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان. تهران: انتشارات سهامی چاپ؛ ۱۳27. ص. 260-262.
و
https://www.cgie.org.ir/fa/article/227139/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%DB%8C
8 –
https://eitaa.com/Daneshnamebegha/1796
9 –
https://www.dinonline.com/7450/%D8%B4%D8%A7%D9%87-%DA%86%D8%B1%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A8%D9%86-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C-%DB%8C%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B1/
10 –عاملی ج‌م. زندگی سیاسی هشتمین امام، حضرت علی بن موسی الرضا (ع). خلیلیان خ، مترجم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ 1373. ص.95. (ورژن الکترونیکی (PDF))
11 – المجلسی م‌ب. بحار الأنوار. ج.48. بيروت: مؤسسة الوفاء؛ 1403 هـ.ق. ص.308.
12 –
https://vajehyab.com/?q=%D9%82%D8%AA%D9%84%D8%BA
13 – جستجو در منابع متعدد تاریخی و تأیید و تکمیل نتایج با هوش مصنوعی OpenAI.
14 –زامباور ا‌ف. معجم الأنساب و الأسرات الحاكمة في التاريخ الإسلامي. حسن ز‌م، محمود ح‌أ، مصححان. بیروت: دار الرائد العربي؛ 1400 هـ.ق / 1980 م. ص.364‑365.
15 –
https://tarikh.inoor.ir/fa/event/page/4G8GK/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA_%D9%82%D8%AA%D9%84%D8%BA_%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%B3%D9%84%D8%BA%D8%B1%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3
16 –عرفان‌منش ج. مهاجران موسوی: بررسی علمی زندگانی فرزندان و نوادگان حضرت امام موسی کاظم (ع) و علل مهاجرت آنها به ایران. تهران: امیرکبیر؛ 1391. ص.152‑154.
17 –
https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%82%D8%B9
18 –شهید قاضی طباطبایی در این باره می‌نویسد: نسخه مخطوطه در کتابخانه مدرسه سپهسالار در تهران بوده و به امر حضرت استادنا المتتبع الشهیر المرجع الکبیر آیه اللّه سید شهاب الدین نجفی ادام اللّه ظله از آن عکس‌برداری شده بود این جانب از محضرشان بطور امانت گرفته و اغلب جاهای آن نسخه را مطالعه و یادداشت‌ها از آن برداشته‌ام که فعلاً نیز موجود است. (تحقیق درباره اول اربعین شهید قاضی طباطبایی ص 176)
19 –
https://www.yjc.ir/fa/news/7618823/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B4%D8%A8%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D9%88%D9%81%D9%82-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C%DB%8C
و
https://www.bloghnews.com/news/446728/%D8%A2%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B4%D8%A8%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D9%88%D9%81%D9%82-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C%DB%8C
20 –
https://boghanews.ir/1401/06/17/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84/
21 –
https://www.yjc.ir/fa/news/6487844/%D8%A8%D9%82%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%B9-%D9%85%D8%B4%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%A8%D8%B2%D9%BE%D9%88%D8%B4
22 –
https://digital.aqr.ir/newindex.aspx?pid=198&Article=779
23 –
https://rasekhoon.net/article/show/1044660
و
https://www.irna.ir/news/4418999/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DB%8C%D9%85%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%88%D8%AB%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%D8%AC%D9%86%DA%AF%D8%AF
24 –
https://www.iribnews.ir/fa/news/2317649/11-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84-%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%86%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%82%D8%A7%D8%B9-%D9%85%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D9%87-%DA%AF%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF-%D8%B4%D8%AF
25 –
https://www.mehrnews.com/news/4182170/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D9%86-%DA%AF%D8%B3%D9%84-%D9%87%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D9%88-%D8%B3%D8%A7%D8%B2-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AE%D8%B7-%D9%82%D8%B1%D9%85%D8%B2
26 –
https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D8%A7%D9%82%D8%B1_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85
27 –
https://fgc8712.com/2021/03/27/%D9%86%D8%AA%D9%8A%D8%AC%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D8%A9-%D8%A2%D9%84-%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-y700/
و
https://fgc8712.com/wp-content/uploads/2021/03/faez.png
و
https://eitaa.com/Daneshnamebegha
28 –فقيه‌بحرالعلوم م‌م. ابراهيم مجاب مدفون در حائر حسيني. تهران: نشر مشعر؛ 1393. ص.13‑18.
29 –
https://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C
30 –
https://wiki.ahlolbait.com/%D9%81%D8%AE%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%B9%D8%AF_%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%DB%8C
و
https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%81%D8%AE%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%B9%D8%AF_%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%DB%8C
31 –
https://www.porseman.com/article/%D9%86%D8%A7%D9%8A%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%A7%D9%85/180392
32 –
https://fa.wikinoor.ir/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%82_%D9%85%D9%86_%D8%A3%D8%B2%D9%87%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%82
33 –
https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87
34 –
https://fa.wikishia.net/view/%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A6%DB%8C